Khám phá những dòng gốm sứ nổi tiếng của Việt Nam hiện nay (Phần 1)

Trong lịch sử, nghề gốm ở Việt Nam đã phát triển từ rất sớm từ thế kỷ thứ 1 với những lò gốm cổ ở Tam Thọ (Thanh Hoá), Đại Lai, Luy Lâu, Đương Xá (Bắc Ninh), Thanh Lãng, Lũng Ngoại, Đồng Đậu (Vĩnh Phúc). Những thợ thủ công làm gốm thời kỳ này đã kết hợp được truyền thống gốm Đông Sơn với kỹ thuật sản xuất gốm tiên tiến đương thời của Trung Hoa để sản xuất ra dòng gốm mang sắc thái bản địa.

Từ cuối thế kỷ thứ XIV, gốm men ngọc (gốm thời Lý thế XI – XIII) và gốm hoa nâu (gốm thời Trần thế kỷ XIII – XIV) đã mất dần vị trí độc tôn và bắt đầu nhường chỗ cho gốm hoa lam với chất liệu và phong cách nghệ thuật mới. Gốm hoa lam là mốc thứ ba trên tiến trình lịch sử phát triển của gốm cổ Việt Nam cả về phương diện kỹ thuật và nghệ thuật trang trí, sau hai dòng gốm nổi tiếng là men ngọc và hoa nâu. Việt Nam đã trở thành một trong những quốc gia hiếm hoi trên thế giới có thể sản xuất được loại gốm chất lượng cao này.

Cùng với những bước đi thăng trầm của đất nước, gốm Việt vẫn tồn tại và phát triển, đem lại rất nhiều tiện ích cho đời sống. Hãy cùng Bách Liên khám phá những dòng gốm sứ nổi tiếng nhất của Việt Nam hiện nay.

1. Gốm sứ Bát Tràng (huyện Gia Lâm, Hà Nội)

Gốm sứ Bát Tràng là một thương hiệu gốm sứ truyền thống nổi tiếng và lâu đời nhất của Việt Nam, gắn liền với làng nghề Bát Tràng, thuộc huyện Gia Lâm, Hà Nội. Với lịch sử hàng trăm năm, gốm sứ Bát Tràng không chỉ là một sản phẩm thủ công mà còn là một di sản văn hóa, phản ánh tinh hoa và bản sắc của dân tộc Việt.

Làng gốm Bát Tràng được hình thành từ khoảng thế kỷ 14-15. Tên gọi Bát Tràng được cho là có nghĩa là “sân chuyên làm bát”. Với lợi thế nằm bên bờ sông Hồng, Bát Tràng đã trở thành trung tâm sản xuất và giao thương gốm sứ lớn, sản phẩm được xuất khẩu đi nhiều nước châu Á và châu Âu.

Trải qua nhiều thăng trầm của lịch sử, nghề gốm Bát Tràng có lúc thịnh vượng, có lúc suy thoái. Tuy nhiên, bằng sự kiên trì và sáng tạo, các nghệ nhân đã giữ gìn, phục hưng và phát triển làng nghề, đưa gốm sứ Bát Tràng trở thành một thương hiệu uy tín, được nhiều người biết đến như ngày nay.

Đặc điểm nổi bật của gốm sứ Bát Tràng:

• Chất liệu đất sét trắng: Gốm sứ Bát Tràng được làm từ loại đất sét trắng đặc trưng, có độ dẻo cao và dễ tạo hình. Sau khi nung, sản phẩm có xương gốm dày dặn, chắc chắn.
• Kỹ thuật chế tác thủ công: Mặc dù ngày nay đã có sự hỗ trợ của máy móc, nhiều sản phẩm vẫn được làm thủ công bằng tay trên bàn xoay theo phương pháp truyền thống, mang lại sự tinh xảo và độc đáo cho từng sản phẩm.
• Các loại men truyền thống: Bát Tràng nổi tiếng với nhiều dòng men độc đáo, đã trở thành thương hiệu riêng: Men lam; Men ngọc (xanh rêu); Men rạn; Men trắng (ngà); Men hỏa biến.
• Họa tiết, hoa văn đậm bản sắc Việt: Họa tiết trên gốm sứ Bát Tràng rất phong phú và gần gũi với đời sống người Việt như rồng, phượng, hoa sen, hoa cúc, các cảnh sinh hoạt đồng quê, hay các chữ Hán mang ý nghĩa tốt lành như “Phúc”, “Lộc”, “Thọ”.

2. Gốm Chu Đậu (huyện Nam Sách, Hải Dương)

Gốm Chu Đậu là một dòng gốm sứ cổ truyền nổi tiếng của Việt Nam, được sản xuất tại làng Chu Đậu, thuộc tỉnh Hải Dương. Dòng gốm này đạt đến đỉnh cao rực rỡ vào thế kỷ 15-16, là niềm tự hào của gốm sứ Việt Nam với vẻ đẹp tinh xảo, thanh lịch, mang đậm bản sắc văn hóa dân tộc.

Gốm Chu Đậu phát triển mạnh mẽ vào thời nhà Lê sơ và nhà Mạc. Sản phẩm không chỉ phục vụ trong nước mà còn được xuất khẩu rộng rãi sang nhiều nước châu Á và thậm chí cả châu Âu. Tuy nhiên, đến thế kỷ 17, vì nhiều biến cố lịch sử, đặc biệt là các cuộc nội chiến, làng nghề gốm Chu Đậu dần suy tàn và thất truyền một cách bí ẩn.

Sau gần 4 thế kỷ bị lãng quên, gốm Chu Đậu đã được phát hiện lại vào thế kỷ 20. Một trong những sự kiện quan trọng nhất là việc trục vớt con tàu đắm ở Cù Lao Chàm (Hội An) vào những năm 1990, trong đó có hàng trăm ngàn hiện vật gốm Chu Đậu còn nguyên vẹn, giúp các nhà nghiên cứu hiểu rõ hơn về kỹ thuật và nghệ thuật của dòng gốm này. Từ đó, nghề gốm Chu Đậu đã được phục hưng và phát triển trở lại.

Đặc điểm nổi bật của gốm sứ Chu Đậu:

• Chất men đặc trưng: Gốm Chu Đậu nổi tiếng với chất men ngọc, men trắng ngà và đặc biệt là dòng men lam (men trắng chàm). Nước men thường trong, có màu trắng sáng như ngà và độ bóng cao. Một số sản phẩm còn có loại men “tam thái” với ba màu vàng, đỏ nâu và xanh lục.
• Họa tiết, hoa văn: Họa tiết trên gốm Chu Đậu rất phóng khoáng, trữ tình và mang đậm bản sắc Việt. Các họa tiết thường thấy là hoa sen, hoa cúc, hoa mẫu đơn, chim vạc, cá, và các cảnh sinh hoạt đồng quê. Các họa tiết này được vẽ thủ công một cách tỉ mỉ, đầy tinh tế.
• Dáng vẻ thanh thoát: Gốm Chu Đậu có nhiều hình dáng đa dạng như bình, lọ, bát, đĩa, nhưng đều mang vẻ đẹp cân đối, thanh thoát và tao nhã. Đặc biệt, phần đáy của sản phẩm thường được phủ một lớp men nâu gọi là “men sô-cô-la”, là một dấu hiệu đặc trưng.

3. Gốm Phù Lãng (huyện Quế Võ, Bắc Ninh)

Gốm Phù Lãng là một dòng gốm truyền thống nổi tiếng của Việt Nam, gắn liền với làng nghề Phù Lãng, thuộc huyện Quế Võ, tỉnh Bắc Ninh. Dòng gốm này được biết đến với vẻ đẹp mộc mạc, thô phác nhưng mạnh mẽ, mang đậm dấu ấn của vùng đất Kinh Bắc xưa.

Làng gốm Phù Lãng có lịch sử hơn 700 năm, ra đời vào khoảng cuối thời nhà Lý, đầu nhà Trần. Nhưng những sản phẩm của gốm Phù Lãng chủ yếu là đồ gia dụng làm từ đất sét đỏ và được tạo hình thủ công trên bàn xoay.

Đặc điểm nổi bật của gốm Phù Lãng:

• Đất sét đặc trưng: Gốm Phù Lãng được làm từ loại đất sét đỏ hồng đặc biệt, có độ dẻo cao và được lấy từ vùng Thống Vát (Bắc Giang).
• Men “da lươn” độc đáo: Đây là đặc trưng nổi tiếng nhất. Men được làm từ tro đốt cây rừng, vôi sống, và bùn phù sa, tạo ra màu sắc và hiệu ứng loang lổ tự nhiên, giống như da của con lươn.
• Lò bầu truyền thống: Gốm được nung bằng củi trong các lò bầu, kỹ thuật nung cổ truyền này góp phần tạo ra màu sắc men không đồng đều, mang vẻ đẹp hoài cổ và độc nhất vô nhị.
• Tính mộc mạc: Sản phẩm gốm Phù Lãng mang đậm tính chất điêu khắc tạo hình, với các đường nét khỏe khoắn, chắc chắn, ít chú trọng vào hoa văn cầu kỳ.
• Chủng loại đa dạng: Sản phẩm chủ yếu phục vụ đời sống sinh hoạt, bao gồm các loại chum, vại, lọ, ấm tích, chậu cảnh,… với dáng vẻ mộc mạc, gần gũi.

4. Gốm sứ Thanh Hà (TP. Hội An, Quảng Nam)

Gốm sứ Thanh Hà là một dòng gốm truyền thống lâu đời của Việt Nam, gắn liền với làng nghề Thanh Hà nằm bên bờ sông Thu Bồn, thuộc thành phố Hội An, tỉnh Quảng Nam. Dòng gốm này nổi tiếng với vẻ đẹp mộc mạc, gần gũi và các sản phẩm được chế tác thủ công hoàn toàn.

Làng gốm Thanh Hà có lịch sử hình thành và phát triển từ khoảng thế kỷ 16. Đây từng là một trung tâm sản xuất gốm sứ lớn, cung cấp các sản phẩm gia dụng và vật liệu xây dựng cho thương cảng Hội An và nhiều khu vực lân cận.

Đặc điểm nổi bật của gốm sứ Thanh Hà:

• Chất liệu đất sét: Gốm Thanh Hà được làm từ loại đất sét có màu nâu đỏ đặc trưng, dẻo và có độ kết dính cao, được khai thác tại địa phương dọc theo sông Thu Bồn.
• Không tráng men: Đây là đặc trưng nổi bật nhất. Gốm Thanh Hà hầu như không tráng men, vẻ đẹp của sản phẩm đến từ màu sắc tự nhiên của đất nung, từ vàng, đỏ, đến nâu gạch.
• Phong cách mộc mạc: Các sản phẩm gốm Thanh Hà chú trọng vào hình dáng đơn giản, chắc khỏe và tính ứng dụng cao, thay vì hoa văn trang trí cầu kỳ.

5. Gốm sứ Bàu Trúc (Bình Thuận)

Gốm sứ Bàu Trúc là một trong những dòng gốm cổ xưa và độc đáo nhất ở Việt Nam, gắn liền với làng nghề Bàu Trúc thuộc tỉnh Ninh Thuận. Đây là sản phẩm gốm truyền thống của người Chăm, được UNESCO ghi danh vào Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại năm 2022.

Đặc điểm nổi bật của gốm sứ Bàu Trúc:

• Tạo hình không dùng bàn xoay: Thay vì dùng bàn xoay, các nghệ nhân gốm Bàu Trúc sử dụng đôi bàn tay khéo léo để nặn gốm. Họ đi vòng quanh khối đất để tạo hình, một kỹ thuật độc đáo chỉ có ở làng gốm này.
• Nung lộ thiên: Gốm được nung bằng củi và rơm rạ trên một khoảng sân trống, không dùng lò kín. Phương pháp nung truyền thống này tạo ra màu sắc loang lổ, tự nhiên và độc nhất vô nhị cho mỗi sản phẩm.
• Không tráng men: Gốm Bàu Trúc hoàn toàn không tráng men. Vẻ đẹp của nó đến từ màu sắc tự nhiên của đất nung sau khi nung lộ thiên, thường có các màu nâu, đỏ, xám hoặc vệt đen độc đáo.
• Hoa văn đơn giản: Hoa văn được trang trí thủ công một cách mộc mạc bằng các dụng cụ thô sơ như vỏ sò, que tre. Họa tiết chủ yếu là các đường nét hình học hoặc các biểu tượng lấy cảm hứng từ thiên nhiên và đời sống sinh hoạt của người Chăm.
• Chất liệu đặc biệt: Gốm được làm từ đất sét lấy ở bờ sông Quao, trộn với cát mịn theo một tỉ lệ bí truyền, tạo ra độ dẻo và bền chắc đặc trưng.

6. Gốm Lái Thiêu (Bình Dương)

Gốm Lái Thiêu là một trong những dòng gốm sứ truyền thống nổi tiếng và có giá trị lịch sử cao của Việt Nam. Đây là tên gọi chung cho các sản phẩm gốm được sản xuất tại khu vực Lái Thiêu (nay thuộc thành phố Thuận An, tỉnh Bình Dương), một trung tâm gốm sứ lớn ở miền Nam.

Gốm Lái Thiêu phát triển mạnh mẽ từ cuối thế kỷ 19, với sự kết hợp của kỹ thuật làm gốm thủ công của người Việt và ảnh hưởng từ các dòng gốm của người Hoa (Phúc Kiến, Quảng Đông, Triều Châu).

Đặc điểm nổi bật của gốm sứ Lái Thiêu:

• Men và màu sắc: Gốm Lái Thiêu nổi tiếng với kỹ thuật vẽ men lam (xanh chàm) dưới men, kết hợp với các màu men tươi sáng khác như đỏ, vàng, xanh lục, tạo nên một bảng màu đặc trưng rực rỡ và bắt mắt.
• Họa tiết trang trí: Họa tiết trên gốm Lái Thiêu rất đa dạng, mang đậm phong cách dân gian Nam Bộ kết hợp với nét vẽ phóng khoáng của người Hoa. Các đề tài thường thấy là: Động vật (Gà trống, chim trĩ, tôm, cá,…); Thực vật (Hoa cúc, hoa mai, cây chuối, cành trúc…); Phong cảnh (Cảnh đồng quê, sông nước, núi non, đình chùa).
• Sản phẩm: Gốm Lái Thiêu chủ yếu phục vụ đời sống sinh hoạt hàng ngày, bao gồm tô, chén, dĩa, lu, khạp, đồ thờ cúng, và các vật dụng trang trí như chậu cây, đôn gốm.

(Còn nữa)